BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI (THE INFORMATION PROCESSING APPROACH)

Hesap Aracı (computational device) Olarak Çocuğun Zihni

Bilgi işleme (information processing, IP) yaklaşımı bilişsel gelişimi bilgisayar modeline benzeterek açıklamaya çalışır. Buna göre, düşünme zihindeki represantasyonel yapılar ve bu yapıları işleten hesap/işlem/bilgisayar süreçleri (computational procedures) ile en iyi anlaşılır. Zihin (mind, cognitive architecture) temelde bir problem çözme aracı olarak görülebilir.

Beyinde milyarlarca nöron biribiriyle bağlantı kurarak bir ağ teşkil etmiştir. Bu ağda olası aktivasyon profillerinin sayısız kombinasyonu görülebilir. Nöronal bağlantıların (circuits) karmaşık tabakalarında oluşan belli bir aktivasyon şekline nöronal net profil (neuronal net profile) denir. Nöronal net profil meydana getirilen işlemlerin ana yoludur. Bu profil başka işlemlere neden olabilir ve çeşitli içsel ve dışsal davranışlar oluşur. Akıl (mind) beyinde enerji ve bilgi akışında bir işlemcidir. (Tablo 3.1-1). Enerji akışının amacı bilgi işlemedir. Informasyon beyinde bir represantasyon süreci (a process of represantation) şeklinde saklanır.

(A)

Enerji Nöronal yanıt

(B)

Girdi Mental represantasyon Etki (Effect)

(C)

Girdi Duyusal Bellek İşleyen Bellek Çıktı (davranış, mental represantasyonel proçes)




Uzun-süreli Bellek Kalıcı (permanent) Bellek

(Şekil 3.1-1) Bilgi işlemede en temel düzeyde, enerji nöronal yanıta neden olur (A). Bu enerji dışardan (ışık, ses gibi) ya da içerden (nöronal aktivasyonlar) gelebilir. Bilgi işlemenin diğer bir düzeyinde (B) girdi (içsel ya da dışsal) bir represantasyonel yanıta neden olur (nöronal net profil), bu da devam eden bir etkiye ya da çıktıya dönüşür. Bu çıktı diğer mental represantasyonların oluşmasında olduğu gibi içsel, ya da gözlenebilir davranışlarda olduğu gibi dışsal olabilir. Bilgi işlemenin üçüncü düzeyinde ise (C), duyu (sensation), algı (perception) ve bellek formlarının kavramlaştırılması (conceptualization) söz konusudur. Bu görüşe göre dıştan gelen uyaran periferik sinir sistemi ile duyumsanır ve beyinde duyu olarak kaydedilir. Bu duyum işlemlerinin seçici işlemlerine, “süzme/filtreleme” (“filtering”) adı verilir ki, bu durum algının meydana gelmesine neden olur. Bu algıların bir kısmı daha filtrelenerek çok az bir kısmı işleyen belleğe ulaşır. İşleyen bellek aklın karatahtasıdır, 7±2 parçayı ele alabildiği düşünülmektedir. İşleyen bellekte represantasyonlar bilinçli olarak ele alınabilir, karşılaştırılabilir (contrasted), gruplanabilir (clustered) ve tekrar toplanabilir (reassembled). Bu şekilde, bilinç, mental işlevin bu yönüyle sıkı ilişki içindedir.

Duyu (sensation) temel bilgi işleme modelinin başlangıç dönemini tanımlar (Şekil 3.1-1). Duyusal bellek yaklaşık bir saniyenin dörtte biri kadar sürer. Duyusal bellekteki parçalar daha sonra işleyen ya da kısa süreli belleğe filtre edilir, burada yaklaşık yarım dakika kadar kalır. İşleyen bellek yaklaşık 7 parçayı ele alabilir, ancak parçalar, uzun süreli bellekle daha ileri işlemler ile bağlantı kurulursa bu sayıda artma olabilir. Tekrar etme (prova yapma, rehearsal), bu parçaların daha uzun süreli kalmasını sağlar. Belli enformasyon parçalarını daha büyük gruplara (chunking) dönüştüren kognitif proçeslerle işleyen belleğin kapasitesi artabilir bu şekilde her ünite daha zengin enformasyon taşır (Örneğin TRT, Türkiye Radyo Televizyon). Daha ileride kullanılmak üzere, represantasyonlar işlenip, uzun süreli belleğe alınırlar. Kortikal konsolidasyon (cortical consolidation)’nun tekrar etme (rehearsal) ve olasılıkla uzun süreli bellekteki parçaların hızlı göz hareketlerinin olduğu dönemdeki işlemlerle daha ileri işlendiği ve kalıcı (permanent) bellek deposunu oluşturduğu düşünülmektedir.

Beyinde IP’nin temel özelliği nöronal net profildir, yani bilgi içeren nöronal bağlantıların aktivasyonudur. Nöronal net profilin yeri ve aktivasyonun örüntüsü nöronal net profilin neyi temsil ettiğini belirler. Represantasyon formları, duyusal (sensory) ve algısal (perceptual) olabilir, periferik sinir sistemiyle dış dünyadan alınmış girdilerdir. Duyusal represantasyon lar en az işlenmiş olanlarıdır, dış dünyadaki girdi en yakın şekliyle temsil edilir. Bu tip işleme yukardan aşağıya (buttom-up) bilgi işleme denir; daha önceki tecrübelerin soyut yönlerinden etkilenmiş olan ve represantasyonların üzerinde daha çok çalışıldığı aşağıdan yukarı (top-down) bilgi işleme’nin tersinedir. Başlangıç duyusal aktivasyonlar işlenir (sınıflandırılır, karşılaştırılır, daha önceki tecrübelerle bağlantı kurulur) ve “yüksek düzey işlevlerden” (“higher order processes) etkilenir ve bu şekilde algısal represantasyonlar haline gelir.

Bir görsel duyusal represantasyonun kodlanmasının başlangıç dönemine iconic image adı verilir ve kısa bir süre için duyusal bellekte tutulur. Başlangıç uyaranının düzlüğü, genişliği, yönü ve rengi gibi özellikleri duyusal bellek represantasyonları içinde tutulan informasyonlardır. Duyusal bellekte, dikkat işlemleri, başlangıç imajına, sınıflama ve gruplama (chunking) gibi yüksek işlevlerle etki eder. Bu bağlamda, yukardan aşağıya olan bilgi işleme karşılaştırarak, kontrast teşkil ederek ve dönüştürerek, işleyen bellekte yeni algısal imajlar meydana getirir. Şizofreni ile yapılan çalışmalarda algısal işlemlerin erken dönemlerinde özgül sorunların olduğu ortaya konulmuştur.

Algı, duyusal imajların yukardan aşağı olan işlemlerle dönüştürülmesi (trasformasyonu) sonucunda meydana getirilir. Algı için bilincin işe karışmasına gerek yoktur. Ancak bilinç işe karışmışsa, algıda odaksal (fokal) dikkat söz konusudur ve represantasyonlar farklı bir şekilde işlenir. Odaksal dikkatin işin içine girmesi için bellek işlemleri için hippokampal aktivasyon gerekli gibi gözükmektedir, bu şekilde bilinçli olarak ulaşılabilen otobiyografik belleğe, explicit kodlama yapılabilir. Posttravmatik ve dissosiyatif durumlar algısal represantasyonların fokal işlemlerinde blokajları içerebilir ve bu şekilde psikojenik amnezi meydana gelebilir.

Hayal etme (imagery) algısal işlemlerden sorumlu beyin bağlantılarının aktivasyonu ile gerçekleşir. Represantasyonlar (nöronal net profil aktivasyon örüntüleri) bu şekilde dışsal ya da içsel anlamları tarafından meydana getirilebilir. Mental hayal etme, algısal imajların üretimini (generation), gözlemini (inspection), tutulmasınıı (retention) ve dönüştürülmesini (transformation) içerebilir. Aklın mental imajlar meydana getirebilme yetisi çeşitli psikoterapi yöntemlerinde kullanılmaktadır, ayrıca halusinasyon ve iluzyonlarda önemli olabilir.