Şeyh Said İsyanı

Nakşibendi tarikatı şeyhi Şeyh Sait’in, Palu, Dersim, Elazığ ve Diyarbakır yöresinde halkı şeriat isteriz teranesiyle yönlendirdiği isyan. Şeyh Sait 13 Şubat 1925’te Ergani ilçesine bağlı Eğil bucağının Piran köyünde şeriat isteği ile isyana başladı. Önce Genç ilinin merkezi Darhani’yi ele geçirdi. Bazı askerî birlikleri geri çekilmeye zorladı. Elazığ’ı işgal etti. Bu başarıdan etkilenerek Diyarbakır’a yürüyerek kenti ele geçirmeye çalıştı (7 Mart 1925).

Daha önce müritlerinden şeyh Şerif, Palu’yu da almıştı. O sırada başbakan olan Fethi Okyar ve hükumeti isyanı yöresel bir olay olarak değerlendirip çabuk bastırılacak gibi gördü. Ancak isyan hızla yayıldı. Diyarbakır, Elazığ ve seyh_saitGenç illerini içine alınca 1 aylık sıkıyönetim ilan edildi. Oysa Şeyh Sait isyanı hiç de basit değildi.

Doğrudan cumhuriyeti hedef alan, Vahdeddin’in adamlarının ve İngilizler ‘in de parmağı olan bir olaydı. Daha 1922’de “İla-i Vatan” ya da “Müdafaa-i Hukuk Hilafet-i Kübra” (Yüce Hilafet Haklarını Savunma) örgütünü kurarak Vahdeddin’in kaçışıyla Bükreş’te bir “Hilafet Kongresi” topladılar. Kongre Türkiye’de kalan taraftarlarıyla suikastlar düzenlemek, isyanlar çıkarmak için karar aldı. Bir ihtilal komitesi oluşturarak gizli beyannamelerle, gezici hocalarla, seyyar satıcılarla Mustafa Kemal ve yenilikleri kötüleniyor, hilafet övülüyordu. Hilafet Komitesi 19?Ş’te de Şeyh Sait ile anlaşmıştı.

O sırada Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da tüm şeriatçı, padişahçı muhalifleri desteklemekteydi.

Fethi Okyar Hükümeti’nin önlemlerinin yumuşaklığından şikayet eden ismet Paşa yeni hükümeti kurarak hızla “Takrir-i Sükun Kanunu‘nu” çıkardı. Biri Ankara’da, öteki isyan bölgesinde 2 İstiklal Mahkemesi kurdu. Kısa sürede planlı askeri hareketle Şeyh Sait ve yandaşlarının isyanı bastırıldı. Şeyh Sait kendisiyle birlikte isyana katılan öteki şeyh ve ağalarla birlikte Varto’da Osman Nuri Koptagel Paşaya teslim oldular.

Doğu İstiklal Mahkemesi Şeyh Sait ve Şeyh Abdülkadir ile bütün elebaşları idama mahkum etti. Bunların itiraflarıyla Ankara İstiklâl Mahkemesi de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ileri gelenleri ve programını mahkum ederek bu partiyi kapattı (3 Haziran 1925). Şeyh Sait ve isyanın öteki ele başıları ise 25 Haziran 1925’te Diyarbakır’da asıldılar.