yaşlara göre "çocuk ve sorumluluk"
Sorumluluk kısaca, “bireyin uyum sağlaması, üzerine düşen görevleri yerine getirmesi ve kendine ait bir olayın başkaları üzerindeki etkilerinin sonuçlarını üstlenmesi, başkalarının haklarına saygı göstermesi ve kendi davranışının sonuçlarına sahip çıkabilmesi” olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan yola çıkarak sorumluluk sahibi bir çocuğu şu şekilde ifade etmemiz mümkündür; Kendi kararlarını verebilen, karar alırken ellerindeki kaynakları kullanabilen, değer yargılarını gözeten, bağımsız davranabilen, kendine güvenli, başkalarının haklarını çiğnemeden kendi ihtiyaçlarının karşılayabilen çocuktur. Yaptığı işi sonuna kadar götüren ve yapmakta olduğu bir davranışın olası sonuçlarına katlanmayı göze alan çocuğa sorumlu çocuk olarak bakabiliriz.
Sorumluluk Duygusunun Gelişimi
Sorumluluğu öğrenmek de tıpkı diğer becerileri öğrenmek gibidir. Çocuk ne kadar çok denerse bu konuda o kadar çok başarılı olur. Çocuğun kendi kendini yöneten, yüksek benlik saygısına sahip, doyumlu bir birey olarak gelişmesi, büyük ölçüde ona sağlanan fırsatlara ve ebeveyn yaklaşımına bağlıdır. Koruyucu ebeveyn yaklaşımı, çocuğun bağımsızlık ve sorumluluk hissetmesini engeller. Ebeveynler iyi niyetle yaklaştıklarını düşünerek çocukları için her şeyi yapmaları gerektiğine inanırlar ve onların bütün yaptıklarından kendilerini sorumlu hissederler. Yemeğinden giyimine, ev ödevlerinden hobi ve arkadaş seçimlerine kadar, çocuk adına her şeye karar verirler. Çünkü onlara göre çocukların davranışları kendi anne babalarının yeterliliğini yansıtır. Fakat çocuklarını bütün sonuçlardan korudukları için onların öz güvenlerini ve bağımsızlıklarını yok edebilirler. Bir başka aile tutumu olan destekleyici yaklaşım, çocuğun sınırlar içinde karar vermesine ve bu kararların sorumluluğunu taşımasına olanak tanır. Bu yöntem, sorumluluk almayı içeren bir yaklaşımdır. Aynı zamanda öz disiplini, yani kendi kendini yönlendirme yeteneğini geliştirir. Bu tutumu benimseyen aileler, evdeki işler konusunda çocuktan yardım beklediklerini açıkça belirtirler. Böylece başlangıçta çocuğun acemice yapacağı bu işler, daha sonra deneyime ve sorumluluğa dönüşecektir. Bu nedenle iki buçuk yaşından başlayarak döke saça da olsa çocuğun çorbasını kendi başına içmesine fırsat vermek, kendi odasında kendi yatağında yatmasına ortam hazırlamak, sofra hazırlama, alış, veriş, araba temizliği gibi konularda onun yardımını beklemek, “sorumluluk” konusunda çocuğu cesaretlendirici ve destekleyici bir ortam sağlar. Bu ortam, çocuğun kendi kendine yetmesine ve kendini yönetmesine fırsat vereceğinden onun kendine olan güvenini de artıracaktır.(Yavuzer, 2002 ) Çocuğunuzun öncelikle evde bazı sorumluluklar üstlenerek sorumluluk bilincinin gelişmesi, onun okul ile ilgili sorumluluklarını da daha kolay üstlenmesine ve karşılaşabileceği sorunlarla baş edebilmesine yardımcı olacaktır. Çocuğun yaşı ne olursa olsun sorumluluk almayı öğrenmenin anlamı, şu üç alanda kabul edilebilir davranışlar gösterebilmektir:
· Kurallara uymak,
· Sağduyu kullanmak,
· Tercihlerin ya da seçimlerin sonucuna katlanmak
Ancak sorumluluk, başkalarının söylediği her şeyi yerine getirme olarak düşünülmemelidir. Ebeveyninin, öğretmeninin ya da çevrenizdeki herhangi birinin söylediklerini yerine getiren çocuğa sorumlu çocuk gözüyle bakamayız. Bu şekilde davranan çocuk, gerektiğinde öncelik vermesi gereken konuların ayrımını yapamaz. Örneğin; ertesi gün dersi varken, arkadaşı çağırdı diye gezmeye giden çocuk sorumlu değildir.
Çocuğa Sorumluluk Bilinci Nasıl Kazandırılır?
Çocuğumuzdan beklentilerimizin gerçekleşmesi durumuna göre onun sorumluluklarını öğrendiğini ya da öğrenmediğini düşünürüz. Her ebeveynin farklı beklentileri olacaktır. Her çocuk aynı zamanda, aynı sorumluluğu alamaz. Çocukların kişilik özellikleri, fiziksel yapıları dikkate alınmalıdır. Burada önemli olan çocukların kendi işini yaparken engellenmemesidir. Koruyucu anne-babalar bebeklikten itibaren “O yiyemez, çocuktur.”, “O giyemez çocuktur” deyip çocuğun her işini kendileri yaparlar, ilköğretim çağına gelindiğinde okul çantasını hazırlama işi bile annenin görevidir. Bazılarının bunu abartarak ev ödevlerini bile yaptığı görülür. Sık sık görürüz; bir soru sorulduğunda çocuğun yerine cevap vermeye kalkan anne-babaları, işte bu ve benzeri davranışlar çocukta sorumluluk duygusu ve kişilik gelişimini olumsuz etkileyen ebeveyn tutumlarıdır. Her ihtiyacı anne-baba tarafından karşılanan, devamlı neyi nerede ve nasıl yapacağı kendisine hatırlatılan, yanlış yaptığında azarlanan ve kınanan çocuklar, gölge bir kişiliğe sahiptir. Anne babaya sormadan bir iş yapmayı tercih etmezler, kendilerine güvenlerini kaybedebilirler. Karşılaştıkları bir problemi çözmekte güçlük çekebilirler. Böyle çocuklarda okul korkusu çok yaygındır, okula uyum sağlamakta zorluk çekebilirler. Duygularını, tepkilerini rahatça ifade etmesine, gerektiğinde ‘hayır’ demesine izin verilmeyen çocuklarda bağımsız bir kişilik gelişmediği için sorumluluk duygusu da kazanmakta zorlanırlar. “O daha çocuk, kendi başına karar veremez." , “Onun için doğru olanı yapıyoruz.”, “Hayır, öyle demek istemiyorsun.”, “O zayıf alıyor, ben üzülüyorum.” cümleleri sıklıkla kaçınılması gereken cümlelerdir.
Değişik Yaş Gruplarındaki Çocukların Alabilecekleri Sorumluluklar
İki ve Üç Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Oyuncakları toplamak ve onları yerlerine koymak,
· Peçete, tabak ve çatal kaşıkları sofraya koymak (ama istenen biçimde olmayabilir),
· Sofranın toplanmasına yardımcı olmak,
· Yardımla giyinmek ve soyunmak.
Dört Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Sofrayı kurmak,
· Oyun oynadıktan sonra oyuncaklarını veya kendine ait eşyaları yerlerine kaldırmak
· Toz alma gibi basit ev işlerinde yardımcı olmak,
· Basit bazı yiyeceklerin hazırlanmasına yardım etmek.
Beş Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Sofrayı, her şeyi yerli yerine koyarak hazırlamak,
· Yatakları düzeltmek ve odasını temizlemek,
· Giyeceklerini önerileri dikkate alarak seçmek ve kendi başına giyinmek,
· Kendi kendine hazırlanmak (saçını tarama).
Altı Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Havaya, özel olay ve günlere göre giyeceklerini seçmek,
· Çiçekleri sulamak,
· Basit yiyecekleri (tost, yumurta, sosis vb.) bir büyüğün desteği ile pişirmek,
Yedi Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Evdeki hayvanları beslemek, temizlik ve bakımlarını sağlamak,
· Sabahları çalar saatle kendi başına kalkmak,
· Harçlıklarını bağımsızca idare etmek,
· Derslerini yardımla yapmak
Sekiz ve Dokuz Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Yardım almadan banyo yapabilmek,
· Çekmece ve dolaplarını temiz ve düzenli tutmak,
· Kimse söylemeden okul giysilerini değiştirmek,
· Küçük kardeşleri varsa onlarla ilgilenmek (yemek yemesine, giyinmesine yardım etmek vb.),
On Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Kendi yatak çarşaflarını değiştirmek,
· Kendi başına listelenmiş malzemeleri bakkal, çarşıdan almak,
· Kimse söylemeden belirli görevleri yerine getirmek
· Para biriktirip uzun vadede almak istediklerini planlamak.
On Bir ve On İki Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
· Evde tek başına kalmak,
· Bağımsız olarak kendi ödev programını yürütmek,
· Kendi başına ulaşım araçlarına binmek,
· Kendisine uygun hobileri bulmak ve sürdürmek,
Yukarıda sıralamış olduğumuz sorumluluklar daha da çoğaltılabilir, ancak burada önemli olan nokta her yaş döneminin farklı özellikler içerdiğidir. Gelişim evrelerinin tüm yönleriyle (fiziksel, sosyal, psikolojik ve kişisel) bilinmesi, çocuğa nasıl sorumluluklar verilmesi gerektiği noktasında bize büyük avantajlar sağlayacağı bir gerçektir. Bu yaşlardan sonra kızlarda ergenlik dönemi başlayacak, erkeklerde ise bunu takip eden iki yıl içinde ergenlik dönemi başlamış olacaktır. On bir ve on iki yaşları çocukların soyut düşünme yeteneklerinin de geliştiği bir dönem olacaktır. Çocuklar bir takım sorumluluklarını bu yaşlarında kazanmaları gerekmektedir. Eğer sorumluluk bilinci içinde yetişmeden gelmişse çocuk ergenlik dönemine, bu aşamadan sonra sorumluluk kazandırmak biraz zor olacaktır. Çünkü ergenliğin başlamasıyla yeni ve farklı sorunlar çıkacaktır. Bu da çocukların eğitilmesini zorlaştıracaktır. Yani çocuklarımıza sorumluluk kazandırırken her yaşın önemli olduğunu bilmemiz gerekmektedir. Çünkü her yaşta alabileceği sorumluluklar bulunmaktadır.
Sorumluluk Kazandırmada Anne Babaya Düşen Görevler
· Çocuğunuz sizinle işbirliği yapsa da yapmasa da koşulsuz sevgi ve onay gösterin.
· Çocuğunuz her ne yaparsa yapsın ona değer verdiğinizi ve kabul ettiğinizi bilmesini sağlayın.
· Çocuğunuzun size bağımlı olduğunu düşünüyorsanız koruyucu tutumunuzu değiştirin.
· Sürekli sorumsuz davranan çocuklar anne babaları tarafından sorumlu davranmalarına izin verilmeyen çocuklardır.
· Çocuğunuzun kendi davranışlarının sorumluluğunu almasına ve iyi gitmeyen davranışlarını değiştirmesine fırsat verin.
· Çocuğunuzun yaşına uygun sorumluluklar listesi hazırlayın. Sorumluluğunu üstlenmek istediği işleri bu listeden seçmesine fırsat verin ve onun doğru kararlar verebileceğine olan güveninizi koruyun.
· Bu listeden seçim yapması konusunda onu zorlarsanız ya da yapacağı işleri siz seçerseniz sorumluluk duygusunu geliştirmeniz zorlaşır.
· Ev ile ilgili sorumlulukları çocuklarınız arasında paylaştırırken adil olun. Bunun en iyi yolu işlerin sırayla yapılmasıdır.
· Çocuğun kırıp dökmesinin ve yaşadığı olumsuz deneyimlerin öğrenmenin gerekli şartı olduğunu unutmayın.
· Çocuğunuzun yaptığı yanlış seçimlerin (hayatını tehlikeye atmadıkça) sonuçlarını yaşamasına izin verin ki onlardan bazı dersler çıkarabilsin.
· Çocuğunuza yardım edeyim derken, onun sorumluluğunun gelişmesini engelleyebileceğinizi unutmayın. Eğer işin nasıl yapılabileceğini bilmiyorsa ona işin nasıl yapılacağını gösterin.
· Çocuğunuza uygun model oluşturun. Çünkü sorumluluk kazandırmak istediğiniz halde sizin sorumluluklarınızı yerine getirmemeniz onu olumsuz etkileyecektir. İşe yaramayan davranış, inanç ve tutumlarınızı değiştirmeye istekli olun.
· Çocuğunuz sorumluluklarını yerine getirmediği zaman ne gibi ceza veya yaptırımlarla karşılaşabileceğini söylemek yerine işini bitirdiğinde onu manevi yönden destekleyerek(aferin, çok güzel oldu, teşekkür ederim gibi) güven duygusunun ve sorumluluk bilincinin gelişmesini sağlayın.( Bluestein,2000)
· Çocuğunuzdan hiçbir zaman sizin kadar sorumlu olmasını beklemeyin.
Recep SALAN
Rehber Öğretmen
Kahramanmaraş R.A.M
KAYNAKLAR:
ØYavuzer, Haluk. “Çocuk Eğitimi El Kitabı”, Remzi Kitabevi, 1996.
ØBluestein, Jane “Ana Babaların Yapması ve Yapmaması Gerekenler”, HYB Yayıncılık, 2000.
Øhttps://egitim.milliyet.com.tr
