OTİSTİK ÇOCUKLARDA TUVALET BECERİLERİNİN KAZANIMI
OTİSTİK ÇOCUKLARDA TUVALET BECERİLERİNİN KAZANIMI
Otistik çocukların eğitiminde tuvalet becerilerinin öğretiminde iki sorunla karşılaşılmaktadır. Bunlar;
a) Otistik çocuk tuvaletten korkabilmektedir.
b) Otistik çocuk tuvalette ne yapması gerektiğini tam olarak bilmeyebilir.
Çok ağır derecede işitme sorunu olan otistik çocuklar (yani sesleri çok fazla ve aşırı duyarlı olarak duyan otistik çocuklar) tuvalet sifonunun sesinden çok korkabilirler.Tuvaletteki sifonun sesi bu tür otistik çocukların kulaklarını rahatsız edebilir. Bu tür sorun yaşayan çocuklar için tuvalet becerisinin öğretimi tuvaletten uzakta bir lazımlık ile yapılabilir. Sensory (duyusal) problemlerin çeşitliliğine göre bazı otistik çocuklarda tuvalet sifonunun sesini çok sevebilirler ve defalarca tuvalet sifonunu çekebilirler. Fakat bu çocuklar hala tuvalet becerisini kazanmamış olabilirler. Bazı otistik çocukların düşünce sistemi o kadar somut ve katı olabilir ki ancak bir yetişkinin tuvaletin nasıl yapılacağını model olarak göstererek yapmasıyla öğrenebilirler. Ağır sensory (duyusal:beş duyu) problemi olan otistik çocuklar bazen tuvaletlerinin geldiğini bilmeyebilirler. Bu özellikteki çocuklar eğer sakin bir ortamda veya kendilerini sakin hissederlerse çiş veya kakasının geldiğini hissedebilir ama stres altında iseler ve sensory yani aşırı yüklenme altında iseler bu çocuklar küçük veya büyük tuvaletlerini altlarına kaçırabilirler.
Anne yada baba otistik çocuğun tuvalet ihtiyacını fark etti ise ve tuvalete gitme işlemini otistik çocuk başlatamıyor ise bu durumda anne-baba otistik çocuğu yönlendirebilecek bir ipucuna başvurabilir. Anne yada baba bu durumda konu ile ilgili bir oyuncak,bir çıkartma veya bir resim verebilir. Anne yada baba repertuvarına işaret dili ekleyip bir ‘T’ harfini yavaşça sallayarak çocuğun tuvalete gitmesi gerektiğini anlatabilir.
Otistik çocuk tuvalet becerisinin öğretimi sırasında tuvalet sifonunu çekmek istemeyebilir. Onun için sifonun çekilmesi gizemli bir olaydır. Su nereye gider acaba , tekrar nasıl dolar neden o kadar çok ses çıkarır gibi. Anne-baba bu konu ile ilgili bir şablon oluşturarak bu konuda çocuğun yaşayabileceği korkuyu azaltabilir. Anne-baba görsel şema ile sifon çekmenin ne zaman uygun olacağını çocuğa şema üzerinde gösterebilir. Çocuğa sözel ipucu kullanarak ‘hazır’ , ‘şimdi sifonu çekiyoruz’ sonra da ‘şimdi ellerimizi yıkama zamanı’ gibi. Sifonun çekilmesi sırasında çocuğun gerekli olan uzaklıkta kalması sağlanmalıdır. Çocuğun yavaş yavaş sifona yaklaşması cesaretlendirilmelidir. Bazı otistik çocuklar ise tuvalet kağıdını kullanmayı rededebilir. Bazı otistik çocuklar tuvalet kağıdının dokusuna ve onun yarattığı dokunma hissine oldukça duyarlıdırlar. Birçok otistik çocuk tuvalet kağıdı ile silinmeye karşı çıkmaktadır. Tuvalet kağıdı ile silinme becerisini öğreninceye kadar anne yada baba çocuğa bu konuda yardımcı olmalıdır. Bazı otistik çocuklar ise ıslak mendil kullanımına alışkın olabilirler. O zaman ise aile çocuğun bu beceriyi kazanmasında suda eriyebilen ıslak mendil temin edebilirler. Bazı çocuklar ise dışkıları ile oynayabilirler. Bazı çocuklar çok iğrenç olmasına rağmen dışkılarıyla oynamayı severler, onu duyusal bir oyun zannedebilirler. Bu tür sorun yaşayan çocuklara sensory (duyusal) seçenekler hazırlanmalıdır. Bu çocuklara kalın ve sıkı bir biçimde bağlanmış kemerler takılabilir. Kemerine oyuncaklar takılarak dikkati buraya çekilebilir
Tuvalet becerisinin öğretiminde dikkat edilmesi gereken en önemli nokta olumlu bir tutum izlenmesidir. Gösterilen en ufak bir memnuniyetsizlik, olumsuz bir bakış bile çocuk tarafından hissedilebilir ve bu onu olumsuz etkileyebilir. Çocuğunuza tuvaleti kullanma becerisini de diğer bir beceriyi öğretiyormuş gibi öğretmemiz gerekir. Öncelikle ne kadar sıklıkta tuvalet ihtiyacının geldiğini anlamak için bir çizelge hazırlanmalıdır. Ortaya çıkan sonuca göre bu sıklıkta (örneğin bir veya iki saatte bir) çocuk düzenli olarak tuvalete götürülmeli ve bu işlemi yaparken kısa sözcükler kullanmaya özen gösterilmelidir (örneğin; "çiş", "ıslak", "kuru" gibi).
Çocuk tuvaleti başarıyla kullandığı her seferde çok mutlu fakat sakin bir tavır sergilenmelidir. Bu eğitimde çiş kazaları olduğunda ceza ve olumsuz tavır yerine, çocuk başarılı olduğunda gösterilen mutlu ve olumlu davranışlar çok daha fazla etkilidir. Kazalardan sonra ki soyunma ve giyinme işlemlerinin yalnızca tuvalette gerçekleştirilmesi gereklidir. Bu çocuğunuza tuvaletle ilgili işlemleri tuvaletle bağdaştırmayı öğretecektir.
Otistik çocuk tuvalete oturtulmayı reddediyorsa bunun bir kaç nedeni olabilmektedir. Öncelikle çişini bezine yapma alışkanlığından vazgeçmek istemiyor olabilir. Fakat bir süre sonra bezin tamamen ortadan kalktığını anladığında bu alışkanlığını da yavaş yavaş terketmek durumunda olduğu fikri yerleşecektir. Tuvaletiniz çocuğunuz için büyük ise içine düşme korkusuyla kendini güvende hissetmiyor olabilir. Klozet kapağına yerleştirilebilen adaptör ve ayaklarını basabilmesi için tuvaletin önüne koyacağınız büyükçe bir kutu ile kendini daha güvende hissetmesini sağlayacaktır. Ayrıca klozet kapağı soğuk olabileceği için üzerini kaplayacağınız bir bez de bu sorunu ortadan kaldıracaktır. Eğer çocuğunuz tuvaletini yapmıyorsa, onu tuvaletin üzerinde 5 dakikadan fazla oturtmayın. Nazikçe ve sakin bir tavır içerisinde olmaya özen gösterin. Çocuk tuvalette bulunduğu sürece yanında beklenmelidir. Eğer tuvaleti uygun bir şekilde kullanırsa, hemen vermek üzere yanınızda bir ödül bulundurmalıdır. (şeker veya cips gibi) Eğer 5 dakika sonunda bir sonuç alınamazsa nazikçe kaldırılmalı, fakat aferinle veya yiyecekle ödüllendirilmemelidir.
Çocuk sabah kalktığında ilk iş olarak tuvalete götürülmelidir. Ayrıca yemeklerden önce ve sonra, dışarı çıkmadan önce ve yatmadan önce de tuvalete götürmek uygundur. Tuvalete götürdüğünüz zamanların ve kazaların mutlaka bir kaydını tutulmalı ki gelişmeyi daha net bir şekilde izlenebilmelidir. Çocuk tuvaleti her uygun kullandığında çizelgeye gülümseyen bir yüz çizilebilir ve bunu çocuğa gösterilmeli ki bu olaydan memnuniyet duyulduğu daha somut bir şekilde görebililir. Tuvaletten kalktıktan sonra çocuğa giysilerini kendisinin çekmesi için fırsat tanınmalıdır. Başlangıçta yardım ederek, daha sonra yardımınızı azaltarak bu işlemi gerçekleştirmesi sağlanmalıdır.
Normal bir çocuğun çevresindeki kişileri gözlemleyerek ve taklit ederek öğrendiği pek çok beceri, by by yapma, el yıkama vb otistik çocuk için özel olarak öğretilmesi gereken becerilerdir. Otistik birey çevresindeki kişilerden çok nesnelere ilgi duyar, bu nedenle insanların davranışlarına dikkat etmez. Bu davranışlar onun için anlamlı olmadığından onları taklit etmez. Bu nedenle diğer çocukların kendiliğinden, çevresindeki kişileri gözlemleyerek, taklit ederek öğrendiği pek çok beceriyi, otistik çocukların eğitimle öğrenmeleri gerekir.
(Hazırlayan: Erdi KANBAŞ-Özel Eğitim Uzmanı
KAYNAKÇA
- Bihter Mutlu Gencer, Otizm Olan Çocuklarda Tuvalet
